Srpska država u srednjem veku je za vreme dinastije Nemanjića doživela veliku ekspanziju. Kako je rasla moć srpske države i dinastije Nemanjića, tako je rasla i moć oblasnih gospodara, što je kuluminiralo i frakcijskom podelom Srpskog carstva u drugoj polovini XIV veka na sitne države kojima su vladali oblasni gospodari.
Vranjska župa, i samo Vranje, u tom smislu nije bilo izuzetak. Iako u Srednjem veku nikad nije bio središte neke potpuno samostalne feudalne teritorije, postoje istorijski izvori koji nesumnjivo potvrđuju da su u Vranju stolovale plemićke porodice, a jedna od značajnijih jeste feudalna porodica Bagaš koja se spominje u XIV veku.
O poreklu same porodice Bagaš postoje brojna tumačenja. Ugledni srpski istoričar Stojan Novaković, kao i još nekolicina autora, veruju da su Bagaši bili vlaškog tj. romanskog porekla. Da li su starosedeoci Vranske župe ili su došli da samo njome upravljaju, ostaje nerazrešeno.
Bagaši u Vranju
Prvi Bagaš koji se pominje u istorijskim izvorima je knez Baldovin, savremenik kralja Stefana Uroša III Dečanskog. To zaključujemo na osnovu Povelje kralja Stefana IV o manastiru Svetog Nikole u Vranju izdate svetogorskom manastiru Hilandaru u periodu između 1343 i 1345. Ovu povelju izdao je kralj Dušan, potonji car, kojim potvrđuje prilog svog vlastelina Maljušata Hilandarskoj bogomateri. U povelji stoji da je kralj Stefan III (Dečanski) prethodno darivao knezu Baldovinu i njegovoj deci za vernu službu crkvu Svetog Nikole sa okolnim vlastelinstvom koje uključuje sela Gornje i Donje Vranje, selo Sobinu, kao i katun Vlaha Psoderci (današnje Soderce) sa pripadajućim selima.
O samom životu kneza Baldovina nema gotovo nikakvih podataka. Postoje pretpostavke da je knez Baldovin, kaznac Baldovin iz ugovora kralja Dušana sa Dubrovnikom, sklopljenog u Pologu 1333. godine. Knez Baldovin, vršio je ulogu kaznaca (kraljevskog poreznika), preuzevši Vranjsku župu od tepčije Kuzme, koji je istu preuzeo od kaznaca Miroslava, a koji se pominje u jednoj povelji kralja Milutina iz 1306. godine. Tepčije su velikaši koji su upravljali imanjima koja su pripadala samom kralju.
Ono što je sigurno poznato jeste da je Baldovin definitivno bio sahranjen u Vranju. Naime, prilikom ovnove crkve Svetog Nikole 1894. godine, u priprati ispred ulaza u naos, pronađene su tri nadgrobne ploče koje su prenete u Beograd i koje bi trebale da se nalaze u lapidarijumu na Kalemegdanu. Prvo ime koje se spominje jeste knez Baldovin što nesumnjivo potvrđuje da je on tu bio sahranjen, drugo ime koje se spominje jeste gospođa Ana, najverovatnije njegova supruga, dok je treće ime Nikola, unuk Baldovina.
„U jednom natpisu je pisalo da se 1. oktobra predstavi knez Baldovin; u drugom se, kako izgleda, govorilo o smrti gospođe Ane (?), valjda žene Baldovinove; a u trećem se kazivalo da se 28. marta predstavio Nikola „a zovem“ (znači da je imao i narodno ime, koje nije moglo da se rekonstruište), unuk Baldovinov“, stoji u interpretaciji natpisa na pločama akademika Đorđa Sp. Radojčića, profesorA Filosofskog fakulteta u Novom Sadu.
Blizak srodnik, a neki istraživači spekulišu i sin kneza Baldovina, jeste bio župan Maljušat zbog koga je zaravo izdata gorepomenuta Povelja. Iako ništa ne znamo o njegovom životu, na osnovu povelje se može zaključiti da su Bagaši bili povezani sa manastirom Hilandar na Svetoj Gori i zadžbinarstvo će biti jedna od odlika svih njihovih članova.
Vranje i okolina u Povelji kralja Stefana IV (Dušana)
Nema sumnje da je porodica Bagaš posedovala krupniji feudalni posed i da su ispod sebe imali feudalce nižeg ranga koji su zavisli od njh. Iz Povelje se vidi da je crkva sv. Nikole bila manje vlastelinstvo koje je bilo podčinjeno županu Maljušatu koji je upravljao celom župom. To crkveno vlastelistvo činilo je 3 sela i jedan katun – Gornje Vranje, Donje Vranje, Sobina i katun Psoderci sa svojim selima.
Povelja spominje da je Gornje Vranje imalo 30 kuća, Donje Vranje 32, a Sobina 10 kuća, koje sve sa žiteljima postaju posed Svetogorskog manastira. Župan Maljušat, ovom Poveljom, dariva Hilandaru i pčelinjake u selima Jagnednici (koje više ne postoji), Cerovac i Banja, vodenice u selima Jagnednica i Banja, vinograde u Gornjem Vranju, zabel (šumu, lovište) Lestnica i druge posede.
Nad vlasima iz katuna Psoderaca bio je primićur, a sam katun imao je svoja sela i prostrane međe, koje se u samom dokumentu ne pominju. U Povelji se navode imana 37 vlaha iz tog sela. Polovina njih ima slovenska imena, dok druga polovina romanska. Povelja pod vlasima smatra propadnike društvenog reda koji je pripadao feudalcu, a izdržavao se samo od stočarstva. Ime svakako vodi poreklo od prvih Vlaha koji su u početku bili i zaista Vlasi, entinčki romanskog, a ne slovenskog porekla.
Vranjska župa, kojom su upravljali Bagaši imala je još sela, katuna, crkvenih i drugih poseda, ali i vojno utvrđenje koje danas znamo pod imenom Markovo kale. Vojnim utvrđenjem, ali i njegovim podgrađem, upravljao je kefalija.
Odlazak u novosovojene krajeve carstva
Iako se od druge polovine XIV veka Bagaši ne spominju kao gospodari Vranja, porodica istog prezimena pominje se kao vlastela novoosvojenih „grčkih zemalja“ u službi, tada već, cara Dušana. Đorđe Sp. Radojičić za unuka kneza Baldovina i mogućeg sina Maljušata, smatra Nikolu Baldovina Bagaša, gospodara Kostura (danas Kastorija, Grčka) čiji se grob upravo nalazio u vranjskoj crkvi Svetog Nikole.
Nikola je bio zet Radoslava Hlapena, gospodara iz doba Srpskog carstva koji je upravljao severnom Tesalijom odnosno Berom (Verija) i Vodenom (Edesa). Oženivši jednu od četiri ćerke Radoslava Hlapena čije ime nije poznato, Nikola je i sam postao gospodar Vodene, negde oko 1366-7. godine, i Trikalije (Trikale) koji se danas nalaze na severu Grčke. On se spominje da je oko 1384. godine takođe donirao manastir Svete Bogorodice Mavrovske, koji se nalazi blizu Kostura, sa okolnim selima i pašnjacima.
Nikola Baldovin Bagaš je moguće Baldovinov unuk Nikola sa nadgrobne ploče iz crkve svetog Nikole u Vranju. Veruje se da je ta nadgrobna ploča bila iznad tzv. „praznog groba“ što je u srednjem veku bio običaj ako je velikaš sahranjen van ili dakleko od crkve čiji je ktitor ili priložnik, što svakao porodica Bagaš jeste bila.
Nikola je imao i brata koji se zvao Antonije Bagaš. Bagaši su bili u prijateljskim vezama sa porodicom Branković o čemu svedoči i činjenica da je Antonije, kao monah Arsenije, u manastiru Vatopedu udružio sa monahom Romanom, tj. Nikolom Radonjom Brankovićem, najstarijim bratom Vuka Brankovića i bivšim kefalijom grada Ohrida. Dva monaha otkupila su od svetogorskog manastira Ksiropotam (Suva Reka) stari opusteli manastir Svetog Pavla. Monasi Arsenije i Roman su ovaj manastir obnovili i učinili ga srpskim književnim i kulturnim sedištem.
Ugledni srpski filolog Ljubomir Stojanović je naveo 1923. da je Antonije – Arsenije Bagaš, koji je kao iguman manastira Svetog Pavla umro 1405. ili 1406. godine, sa grčkog na sprski jezik preveo nekoliko dela: Andrijaniti (besede o statuama) Jovana Zlatoustog, zbornik Poučenjem Jefrema Sirina, sa Žitijem Teodosija Velikog i sa Žitijem Grigorija Omiritskog.
Tako je jedna vranjska feudalna porodica imala značajnu ulogu u srpskom kulturnom i društvenom životu u XIV i na početku XV veka, zaključuje Đorđe Sp. Radojičić.
